Evropska godina kulturnog nasleđa

U Evropi je čitava 2018. godina u znaku kulture i kulturnog nasleđa. Naime, Evropska komisija proglasila je tekuću godinu Evropskom godinom kulturnog nasleđa pod sloganom „Naše nasleđe: tamo gde se prošlost susreće sa budućnošću”. Ovo je pokrenulo niz manifestacija, inicijativa i aktivnosti širom starog kontinenta koje imaju za cilj približavanje kulturnog nasleđa građanima, podizanje svesti o značaju kulturnog nasleđa za društvo, podsticanje razmene i unapređivanje znanja o bogatoj evropskoj baštini, kao i jačanje osećaja pripadnosti zajedničkom evropskom kulturnom prostoru. Čak je i zajednička tema manifestacije „Dani evropske baštine 2018” na nivou cele Evrope „Evropska godina kulturnog nasleđa – Umetnost deljenja”.

                                                      

Da bi se govorilo o zaštiti, promociji ili afirmaciji bilo koje stvari, mora se prvo znati šta taj pojam obuhvata. Kulturno dobro, nasleđe (ili kulturna baština) u najkraćem podrazumeva dobra koja su nasleđena od prethodnih generacija ili koja nastaju u sadašnjem vremenu, a imaju specifičnu vrednost i simbolični značaj za ljude i treba da budu sačuvana za buduće generacije. Ona utiču na identitet određene lokalne zajednice, regiona ili države, često se nalaze u režimu zaštite i sa ekonomske strane mogu predstavljati veliki turistički potencijal. Kulturna baština deli se na materijalnu i nematerijalnu. U prvu grupu spadaju izuzetne građevine (sakralni ili svetovni objekti), spomenici i materijalna umetnička dela, dok se u nematerijalnu kulturnu baštinu svrstavaju: usmene tradicije i izrazi, jezik; znanja i veštine koji se tiču prirode i svemira; društvene prakse, rituali i svečani događaji; izvođačke umetnosti i tradicionalni zanati. Kulturno nasleđe deli se, takođe, i na nepokretna i pokretna dobra. Nepokretna dobra su spomenici kulture, prostorne kulturno-istorijske celine, arheološka nalazišta i znamenita mesta, dok su pokretna kulturna dobra umetničko-istorijska dela, arhivska i filmska građa, kao i stare i retke knjige.

Tri najznačajnije Konvencije koje je usvojila organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO), nadležna za ove oblasti, budući da je vremenom uočen povećan rizik po kulturno i prirodno nasleđe u svetu, su: Konvencija o zaštiti kulturnog nasleđa u slučaju oružanog sukoba (poznatija kao Haška konvencija, usvojena 1954), Konvencija o načinu zabrane i sprečavanju ilegalnog uvoza, izvoza i transfera kulturnog nasleđa iz 1970. godine i Konvencija o zaštiti svetskog kulturnog i prirodnog nasleđa iz 1972. Države potpisnice imaju svoje zakone i svoja tela koja se bave, sa manje ili više uspeha, zaštitom kulturne baštine u pojedinačnim državama širom sveta. Cilj zaštite je očuvanje kvaliteta i vrednosti kulturnog dobra, produžetak njegovog veka trajanja, kao i zaštita njegove materijalne građe. Od suštinske važnosti je usaglašavanje međunarodnih principa koji se odnose na zaštitu kulturnog nasleđa, gde svaka zemlja preuzima odgovornost za primenu plana u okviru sopstvene kulture. UNESCO poseduje i tzv. Listu svetske kulturne baštine i svetske prirodne baštine, koje sadrže popise 936 spomenika u 153 države. Od 2006. godine posebno telo ove organizacije bavi se i popisom nematerijalne kulturne baštine pod specijalnim kriterijumima.

Postavlja se pitanje zašto je važno sačuvati kulturna dobra ne samo od (fizičkog tj. materijalnog) propadanja i nestajanja, već i od zaborava. Smatra se da je upravo različitost kulturnog nasleđa u svetu nezamenljiv izvor duhovnog bogatstva ljudske civilizacije. U različitosti, često i suprotnosti, kultura i civilizacija koje su ga stvorile i koje ga i danas stvaraju, leže njegov specifičan značaj i posebna vrednost koju moramo negovati i sačuvati i za one koji dolaze posle nas, kako bi i oni imali bogate i šarenolike temelje na kojima će razvijati i stvarati neke svoje kulturne i umetničke sadržaje. I tako unedogled, “sa kolena na koleno”, tačnije sa generacije na generaciju, dok god ovom našom planetom hodaju, žive i stvaraju ljudi.

Kulturna baština Podunavskih Nemaca sa teritorije opštine Inđija

Želimo da napomenemo da cilj ovog članka nije da se bavi utvrđivanjem istorijskih činjenica niti valorizacijom bilo koje vrste (istorijskih) podataka, izuzev da u Evropskoj godini zaštite kulturog nasleđa i u časopisu koji, između ostalog, obrađuje i motive vezane za kulturnu baštinu (i na lokalnom nivou) skrene pažnju na  jednu zanimljivu, specifičnu i jedinstvenu temu. Takođe, autorka teksta smatra da sigurno postoje ljudi koji poseduju više relevantnog znanja i informacija vezanih za ovu oblast, te želi da ovim samo skrene pažnju na značaj, važnost i potrebu zaštite raznolikog kulturnog (i istorijskog) nasleđa koje ovaj prostor poseduje. Zbog ograničenog prostora nisu uzeti u obzir ni svi dostupni podaci, ni izvori, niti se u tekstu išlo dublje u analizu pojedinačnih slučajeva, već je u obzir uzeto samo opšte upoznavanje javnosti sa delom materijala koji bi se mogao podvesti pod termin ili dovesti u vezu sa kulturnim nasleđem Podunavskih Nemaca na teritoriji opštine Inđija, odnosno sa ovih prostora, budući da je uočeno da postoji potreba da se stalno razvija svest o bogatstvu koje nam ono donosi, o prilikama i potencijalima koje nam pruža, čak i danas kad Vojvođanski Nemci procentuano broje gotovo neznatan postotak u etničkoj strukturi lokalnog stanovništva. Sa druge strane, neophodno je koristiti i svaku moguću priliku da se skrene pažnja na činjenicu da se može dogoditi da se nebrigom, nemarom, neprepoznavanjem ili zanemarivanjem ove baštine, bilo materijalne bilo nematerijalne, ona ne prenese na buduće generacije, da vremenom iščezne i u potpunosti nestane, kao da nikada nije ni postojala.

Prvi (agrarni) kolonisti Nemci, na ovim prostorima Srema iz perioda posle odlaska Turaka, došli su iz pokrajine Baden-Virtemberg. U pitanju su tzv. „etničke Švabe“ (u početku, ime se odnosilo samo na one koji su došli sa područja švapskog dijalekta; vremenom se ovaj naziv proširio na sve nemačke doseljenike, bez obzira sa koje su teritorije došli; Podunavske Švabe je termin koji se koristi od 1920. godine) koje su obrazovale svoju prvu opštinu, Novu Pazovu, nakon čega dolaze u opštinu Zemun – Franctal 1818. godine, a u vremenu od 1820. do 1840. godine i u Rumu, Putince i Inđiju.  (Prvi talas naseljavanja Nemaca u Sremskim oblastima dogodio se 1745. godine). Izvori kažu da su spahijstvo grofa Pejačevića „Moja Volja“ (opština Inđija) naselile između 1746. i 1750. godine, uz više srpskih i hrvatskih, i 173 nemačke porodice. Godine 1786. naselilo ga je i 700 porodica iz jugozapadne Nemačke. Sačuvan je podatak da je 1848. godine u Inđiji i njenoj okolini živelo preko 1500 Nemaca. Po popisu iz 1981. godine 22. stanovnika Inđije se izjasnilo kao Nemci, dok taj broj 2011. godine iznosi 19.

I upravo tu, na imanju „Moja Volja“ 1885. godine rodio se prvi akademski inđijski slikar, Nemac Oskar Zomerfeld. Budući da na ovom mestu nismo u mogućnosti da detaljnije prenesemo njegovu celu biografiju, skrenućemo pažnju na par značajnih detalja. Naime, Zomerfeldova slika „Orač” („Der Pflüger”), budući da toliko dobro oslikava suštinu života Nemaca iz ovog kraja, njihovu marljivost, upornost i vezanost za zemlju, vremenom je postala simbol Podunavskih Nemaca iz Inđije i okoline. Slika ispod koje je napisano „Ne sa mačem, sa plugom osvojeno. Deca mira, junaci rada” nalazi se danas u privatnoj kolekciji u Austriji, gde je slikar i sahranjen 1973. godine. Takođe, Zomerfeld je verno i uspešno preneo na platno sudbinu svojih sunarodnika koji su nakon Drugog svetskog rata napustili ove krajeve i rasuli se širom sveta na slici koja nosi naziv „Die Flucht” („Beg”) i koja krasi zidove Palate nacija u Ženevi. U legatu Đorđa Vojnovića u Inđiji nalazi se nekoliko njegovih karikatura, u ono vreme poznatih stanovnika Inđije, između ostalih, i prote Radoslava Markovića (1865, Mošorin – 1948, Inđija), sveštenika i pisca, ličnosti od izuzetnog značaja za opštinu Inđija, ali i osobe čija je pisana zaostavština ostavila neprocenljivo vredne istorijske i kulturološke podatke i informacije vezane za život i rad Nemaca sa ovih prostora.

Kada se spomenu imena Đorđa Vojnovića i prote Radoslava Markovića neizbežno je skrenuti pažnju i na njihovu važnu ulogu u osnivanju Sokolskog društva u Inđiji 1905. godine, odnosno kasnije u izgradnji Sokolskog doma, u čijoj se obnovljenoj zgradi već desetak godina nalazi Kulturni centar Inđije i na čijim se zidovima i  danas može videti ugrađena ploča sa imenima darodavaca sa prilozima većim od tadašnjih 10.000 dinara, među kojima se nalaze i inđijski Nemci.

I prvi bioskop, posle izgradnje električne centrale oko 1912. godine, otvoren je u kući Nemca Georga Milera. Prvu muzičku kapelu sa duvačkim (limenim) instrumentima u Inđiji osnovao je učitelj Vilhem Gesl nešto pre 1848. godine. Prvi predsednik Dobrovoljnog vatrogasnog društva bio je Jozef Volf, koji je godinama bio predsednik opštine u Inđiji. Prvi inđijski lekar bio je Franc Valter iz Jugendorfa u Šleziji, a i prvi veterinari bili su Nemci. Počeci organizovanijeg bavljenja sportom u Inđiji vezani su, takođe, za ovdašnje Nemce i njihova udruženja. Današnja Osnovna škola „Dušan Jerković” nastala je 1831. godine kao Nemačka osnovna škola, a i inicijativa za osnivanje prvog vrtića (špilšula) u Inđiji, u kome su boravila deca svih nacionalnosti, potekla je upravo od Nemaca. Inđija je iznedrila i Jakoba Milera, koji je studirao jezike u Beču, bio profesor Gimnazije u Osijeku i Zemunu, a kasnije i Trgovačke akademije u Novom Sadu. On je sa kolegom V. Đisalovićem 1922. godine izdao „Rečnik srpsko-nemačkog jezika sa frazeologijom i naglascima”. 

Nemci nisu, dakle, bili samo ratari i zemljoposednici, već i učeni ljudi, zanatlije, mlinari, vlasnici ciglana, fabrika nameštaja i trikotaže; vremenom su postali industrijalci i tzv. „poslovni ljudi”. Prva inđijska fabrika krzna u okviru koje je postojala i proizvodnja padobrana za tadašnju jugoslovensku avijaciju, bila je u njihovom vlasništvu. U pitanju je krznara „Knebl i Ditrih”, čija zgrada i danas postoji, iako se nalazi u veoma lošem stanju.  

Još uvek ima i mnogo drugih građevina iz ovog perioda, ne samo onih u kojima su se nalazile fabrike, prodavnice i javne zgrade, nego i tzv. „švapskih kuća” specifične arhitekture po kojima je Inđija još uvek prepoznatljiva. Međutim, one se uglavnom nalaze u privatnom vlasništvu, mnoge su zapuštene, oronule i sklone padu, mnoge su adaptirane, srušene ili im preti ista sudbina u potrazi za mestom za izgradnju novog, savremenijeg prostora za život, te polako i vizuelno nestaje arhitektonsko nasleđe Podunavskih Nemaca, kao i blago koje u njima postoji a koje svedoči o svakodnevnom životu i radu ovih ljudi (delovi nameštaja, ličnih stvari, umetničkih dela, predmeta vezanih za društveni život zajednice, alata...). Još uvek nije kasno da se one zaštite i da se promovišu kao deo kulturno-istorijskog nasleđa koje je ostalo nakon što su Vojvođanski Nemci napustili ove krajeve.

A ono što je još teže sačuvati i preneti dalje jeste svakako nematerijalna zaostavština. Ona obuhvata lokalni jezik, usmenu tradiciju, recepte, svetovne i verske rituale i običaje, svečane događaje, lična sećanja, anegdote, narodnu nošnju i igru, muziku, jednom rečju, sve ono što je Inđiju, bogatu i razvijenu varošicu, nekada činilo i veoma živim kulturnim i duhovnim središtem Podunavskih Nemaca koji su živeli na ovim prostorima. Dosta toga u vidu zapisa uz fotografije i dokumenta sačuvano je i obrađeno kod pisaca koji su se bavili istorijom (stare) Inđije, da spomenemo neke od njih: Wendl Müller, Peter Pill i Josef Wilhem (knjiga „India”), dr Valentin Oberkersch koji je rođen u Inđiji 1920. godine (knjiga „India” u dva izdanja i veliki broj Inđijskih pisama; zanimljivo je da nijedno od ovih dela nije još uvek prevedeno sa nemačkog jezika na srpski, iako predstavljaju bogate i važne izvore za istoriju ovog područja), gore spomenuti prota Radoslav Marković i Đorđe Vojnović, Anton N. Lukić (knjiga „Inđija, Indigena: zapisi i predanja” iz koje je preuzeto dosta podataka za ovaj članak), kao i nedavno preminuli Rumljanin Ratko Racković.

Iako sačuvanog materijala ima, smatra se da je nematerijalno nasleđe teže za (o)čuvanje budući da su nosioci njegovih elemenata ljudi, da predstavlja živu tradiciju i da ne može postojati ukoliko ne postoje  njegovi nosioci. Bilo koja vrsta premeštanja ljudi sa jednog prostora na drugi, udaljeni prostor (zbog sukoba, ratova, prirodnih katastrofa i slično) narušava kolektivno pamćenje, pošto je upravo „prostor” jedan od društvenih okvira u koji je upisano ljudsko pamćenje. Kolektivno sećanje na zajednicu reprodukuje se i ponovo formira oko njihovih priča. Iako neumitno proticanje vremena čini svoje i ostavlja u životu sve manje Podunavskih Nemaca koji su rođeni i živeli ovde, još uvek ima onih koji su živi i zainteresovani da obnove veze sa zemljom u kojoj su napravili svoje prve korake, gde su naučili da čitaju i pišu, stekli prva prijateljstva. Zainteresovani su i njihovi potomci rasuti širom sveta, koji takođe mogu biti čuvari i (pre)nosioci uspomena i sećanja ljudi koji više nisu među nama. Mnoge zajednice širom Vojvodine počele su intenzivno da otvaraju svoja vrata za ovakve posete, kontakte, dijaloge, istraživanja, osnivanje klubova srpsko-nemačkog prijateljstva. Primer dobre prakse predstavlja i Zavičajno društvo „Stara Beška” (Beška, opština Inđija), koje je osnivač muzeja u kome se mogu videti stare fotografije i retki predmeti iz Beške i okoline, i koje je otišlo i korak dalje: svake godine u partnerstvu sa nemačkim gradom Karlshudom organizuje „Beška Fest”, Dane vojvođansko-bavarske kulture, međunarodnu manifestaciju koja za cilj ima prezentovanje i afirmaciju tradicije, običaja, kulture i gastronomije Vojvodine i Bavarske i koja na pravi način povezuje kulturu, umetnost i nasleđe u svrhu promovisanja i korišćenja i turističkih potencijala naše zajednice.

Kulturni centar Inđija i Udruženje likovnih umetnika Inđije su 2008. godine u Galeriji Kuće Vojnovića organizovali izložbu pod nazivom  „Oskar Zomerfeld” i na taj način se odužili ovom velikom i cenjenom umetniku (kustosi Sanja Sajfert i Zoran Milošević). Na Novom groblju u Inđiji postoji spomenik na grobnici posmrtnih ostataka onih koji su umrli i sahranjeni na rimokatoličkom i ostalih vera groblju (tzv. Nemačko groblje) koje je uništeno polovinom prošlog veka. Iako su nemili istorijski događaji u jednom momentu razdvojili dva naroda, kulturna zaostavština može i mora biti spona između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti ovih geografskih prostora i ljudi koji su na njima živeli, žive ili će živeti. Jer, kao što je austrijski kompozitor Gustav Maler napisao da tradicija treba da bude u primopredaji vatre, a ne u obožavanju pepela, tako i mi moramo ovo naše bogato i vredno kulturno nasleđe sačuvati i preneti mlađim naraštajima kao nešto živo, jedinstveno i povezujuće.

(Napomena autorke: Fotografija slike Oskara Zomerfelda „Orač” vlasništvo je sajta www.dvhh.org)

Milica Živković

Inđijski kulturni svetionik / kandelabar: časopis za kulturu, 2018. godina, broj 11, Inđija, Zavičajno društvo Đorđe Vojnović